पर्वते नेपाली भाषामा` बरुण ´( पानीका देवता )
स्थानीय भोट – किरात बोलीमा ” छुक छु वा ” ( अमृतमय जल प्रवाह ) ।

पुर्व नेपालको सप्तकोसी जलप्रवाह मध्येको सबैभन्दा ठुलो जलराशी भएको नदी अरुण । त्यही अरुण नदीको नेपाल भूभागको माथिल्लो क्षेत्रमा मकालु हिमालको काखबाट बरुण नदी आएको छ जो अरुणको प्रमुख सहायक नदी पनि हो । यसै नदीको नामबाट बरुण उपत्यका , मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुन्ज जस्ता संसार प्रसिद्ध प्राकृतिक तथा जैविक संरक्षण तथा निकुञ्ज क्षेत्र छन । यो संगै यो प्राचीन सांस्कृतिक तथा धार्मिक स्थल र तीर्थ पनि हो ।

नेपालको सांस्कृतिक अध्ययन गर्दा मूलतः शहर केन्द्रीत , हिन्दू दृष्टिकोण केन्द्रीत र नेपाली भाषा संग जोडेर मात्रै अध्ययन ,अनुसन्धान र व्याख्या गरिएको पाइन्छ । तर समस्त हिमवत खण्ड यो बाहेक प्राचीन बोन धर्म परम्परा , बौद्ध धर्म परम्परा , किरात धर्म परम्परा , स्थानीय प्राकृतिक धर्म परम्परा , र सामुदायिक पित्री परम्पराको केन्द्र पनि हो । यो गैह्र नेपाली भाषी संस्कृति हो । जापानी अध्ययनकर्ता जे . कावाकिताका अनुसार नेपालको सन्दर्भमा यो उत्तरी संस्कृति र दक्षिणी संस्कृति करिब २००० मी. को उचाइ बाट छुट्टिन्छ । तर ठाउँ अनुसार यो फरक छ । अहिले भर्खर भर्खर यसबारे अध्ययन हुन थालेकोछ । नेपालको यो गैर हिन्दु साँस्कृतिक परम्पराको अध्ययन धेरै जसो बिदेशीहरुले गरेको पाइन्छ ।

यो क्षेत्र प्राचीन काल देखि नै भोट – भारत गर्ने प्रमुख बाटो हो । किनभने हिमाल पार गर्ने यो एउटा मात्र बाह्र मासे बाटो हो । त्यसकारण प्राचीन काल देखि नै यो क्षेत्र मानव बसोबासको क्षेत्र हो । यसउसले यहाँ प्राग इतिहास देखी को संस्कृति ,धर्म ,परम्परा , रीतिरिवाज रहिआएको छ ,जसका मुख्य वाहक भोट समुदाय र किरात समुदाय हुन । दक्षिण भारत बाट बाजको व्यापार गर्न आउने हिन्दु व्यापारीको माध्यम बाट यो अनुपम स्थान बारे भारतीय योगी ,फकिर ,चिन्तकले थाहा पाएपछि उनिहरु यो स्थल तर्फ आउन थालेको पाइन्छ । त्यसपछि यो अरुण – बरुण मिलन संगम स्थल महादेव पार्वती ( हिन्दू ) , गुरु पद्मसंभव ( बौद्ध ) , नौ छिरिङ्मादेवी ( बोन ) , पारुहाङ – सोङधोङ ( किराँती ) देवताको विचरण गर्ने हिमालको पानी आउने भएकोले सो जल स्नान गरि पाप मोचन गर्ने , मोक्षको मार्ग समाउन प्रयत्न गर्ने तीर्थको रूपमा यस स्थानमा प्राचीन काल देखि नै हजारौं भक्तजन ,तीर्थयात्री बर्सेनि माघे संक्रान्तीमा यहाँ आउने गर्छन । त्यसकारण यो क्षेत्र जैविक ,प्राकृतिक रुपले अति महत्त्वपूर्ण त हुँदै हो ,साँस्कृतिक ,धार्मिक रुपले पनि पौराणिक , र ऐतिहासिक क्षेत्र हो । यसको यही महत्वका साथ बिकास र प्रवर्द्धन गरिनुपर्छ ।

अहिले देशभर अन्धाधुन्ध यस्ता प्राकृतिक ,जैविक ,सांस्कृतिक चक्रको बिनास बिकासका नाममा भैरहेको छ । बरु मानिस भौतिक कष्ट खपेर बस्न सक्छ तर जब उसको आत्मिक , सांस्कृतिक क्षेत्र नष्ट हुन्छ ,तब उसले त्यो क्षेत्र परित्याग गर्द्छ । अहिले त्यही भैरहेको छ ।

बरुण नदीमा बिद्धुत निकाल्ने मकसदले केहिलाई आर्थिक फाइदा त होला तर धेरैको , इतिहासकै , एक प्राचीन मानव चक्रकै हत्या हुनेछ । हामीले यताकै यस्ता परियोजनाका सामाजिक ,सांस्कृतिक अध्ययन पनि हेरेका छौँ ,केही बाहेक सबै अर्को कुनै परियोजनाको नक्कल र देखावटी मात्रै भएको पाएकाछौं । गहन अध्ययन गर्ने हो भने यहि माथि उल्लेख गरिएका निष्कर्ष आउनेछन । तब यो राज्यले आफ्नो कुनै कुमारी भूभाग सुरक्षित राख्न मिल्दैन ? सबै जमिन ,सबै खोलानाला ,नदी ,सबै हिमाल ,सबै बनस्पति बेचेरै आजै सक्नुपर्ने हो ? त्यहाँ बाट आउने बिजुली अलिकति थपे यो क्षेत्रमा नै बिकास परियोजना बाट सहजै प्राप्त गर्न सकिन्छ । त्य्सका लागि बरु राज्यले अध्ययन गरोस । यो इगोको बिषय होइन । हाम्रो युगका ,समयका हामी पनि केही मानिस नै हौं । हाम्रो भावना ,हाम्रो आवाज सुनियोस । वरुण नदी बाट बिजुली निकाल्ने हालसालैको परियोजना बन्द गरियोस । बरु यसलाई बृहत खेन्पालुङ – शिवधारा – पारुहाङ साँस्कृतिक महातीर्थको रूपमा बिकास गरियोस ।

सिलिचोङ याफु खेन्पालुङ गुफा देखि न्हे नाम डाङ ( रिदाक ) सम्मको बृहत् सांस्कृतिक उत्थान परियोजना बिकास गरौं । जसले हिमाली क्षेत्रको प्राकृतिक ,जैविक ,सांस्कृतिक रक्षा गर्द्छ ।