पत्रकारिता समाजको ऐना हो, जसले सत्यतथ्य प्रस्तुत गरेर नागरिकलाई सूचित राख्छ । लोकतन्त्रको आधारशिला मानिने पत्रकारिताले निष्पक्षता, सत्यता, र समाजप्रतिको उत्तरदायित्वलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । तर नेपालमा पछिल्ला वर्षहरूमा पत्रकारिता पित (पक्षपाती) बन्दै गएको देखिन्छ । सत्यतथ्य समाचारको स्थानमा अर्धसत्य, तोडमोड, र स्वार्थ प्रेरित सामग्रीले प्राथमिकता पाउन थालेको छ । यसले लोकतन्त्र, पारदर्शिता, र समाजको समुचित विकासमा अवरोध सिर्जना गरेको छ ।
पित पत्रकारिताको समस्या नेपालको मिडिया क्षेत्रको एक गम्भीर चुनौती हो । यसले पत्रकारिताको मूल उद्देश्य, जसले समाजमा सचेतना फैलाउन र सशक्तिकरण गर्नुपर्छ, त्यसलाई विकृत बनाउँदैछ । पित पत्रकारिताका पछाडि आर्थिक, राजनीतिक, र सामाजिक कारणहरू जिम्मेवार छन् । यस समस्याको पहिचान र समाधानका उपायहरू खोज्नु अहिलेको अत्यावश्यकता हो । यस लेखमा पित पत्रकारिताको कारणहरू, त्यसको प्रभाव, र यसलाई रोक्न आवश्यक उपायहरूबारे छलफल गरिनेछ ।
“पित पत्रकारिताका प्रमुख कारणहरू”
पित पत्रकारिताको कारणहरू विभिन्न आयाममा बाँडिएका छन्, जसले पत्रकारिताको स्वच्छता र विश्वसनीयतामा गम्भीर प्रभाव पार्छ । नेपालमा पित पत्रकारिताको प्रमुख कारणहरू तल उल्लेख गरिएका छन्:
१. आर्थिक दबाब र विज्ञापनमुखी मिडिया
धेरै मिडिया हाउसहरू विज्ञापनमा निर्भर भएकाले व्यवसायिक घराना र ठूला निगमहरूले आर्थिक प्रभाव जमाउँछन् ।
पत्रकारितालाई नाफामुखी बनाउँदा सत्यतामाथि भन्दा आर्थिक लाभमा जोड दिइन्छ ।
२. राजनीतिक प्रभाव
राजनीतिक पार्टीहरू र नेताहरूले आफ्नो एजेन्डा प्रवर्द्धन गर्न मिडियालाई प्रभावमा पार्छन् ।
मिडियाले राजनीतिक लाभका लागि तथ्य तोडमोड गरी पक्षपाती समाचार प्रकाशित गर्ने प्रवृत्ति देखिन्छ ।
३. पत्रकारहरूको अस्थिर पेशागत अवस्था
कम तलब, अस्थायी जागिर, र श्रमको उचित सम्मानको अभावले पत्रकारहरू आर्थिक रूपमा कमजोर हुन्छन् ।
आर्थिक संकटले उनीहरूलाई शक्तिशाली व्यक्तिहरूको दबाबमा काम गर्न बाध्य बनाउँछ ।
४. नैतिकता र जिम्मेवारीको कमी
पत्रकारितामा आवश्यक नैतिकता, पेशागत इमानदारी, र जिम्मेवारीको कमी देखिन्छ ।
केही पत्रकारहरूले व्यक्तिगत फाइदाका लागि समाचारलाई तोडमोड गर्ने र अफवाह फैलाउने काम गर्छन् ।
५. सोसल मिडियाको प्रभाव
सोसल मिडियामा झूटो समाचार, हल्ला, र पूर्वाग्रही सामग्री तीव्र गतिमा फैलिन्छ ।
पारम्परिक मिडियाले पनि प्रतिस्पर्धामा बस्न तथ्य जाँच नगरी सामग्री प्रकाशन गर्ने प्रवृत्ति बढाएको छ ।
६. समाजमा साक्षरता र चेतनाको कमी
नागरिकहरूले समाचारमा निहित सत्यता र उद्देश्यबारे गहिरो सोच नगर्दा पित पत्रकारितालाई अप्रत्यक्ष रूपमा प्रोत्साहन मिल्छ ।
स्रोत र तथ्यको सत्यापन गर्नुपर्ने मान्यता कमजोर छ ।
७. मालिकहरूको हस्तक्षेप
धेरै मिडिया हाउसहरू राजनीतिक दल, व्यवसायिक घराना, वा विशेष स्वार्थ समूहद्वारा सञ्चालित छन् ।
मालिकहरूको स्वार्थअनुसार समाचारको प्रस्तुति हुने गर्दछ ।
८. प्रतिस्पर्धात्मक दबाब
समाचार चाँडो प्रकाशित गर्ने होडले सत्यता र स्रोत जाँच्न समय दिन सकिँदैन ।
लोकप्रियता पाउनका लागि उत्तेजक र सनसनीखेज सामग्री प्राथमिकतामा राखिन्छ ।
९. कानूनी र नियामक कमजोरी
मिडिया क्षेत्रमा स्पष्ट कानूनी संरचना र नियमनको अभाव छ ।
पित पत्रकारिताको अभ्यासलाई नियन्त्रण गर्न सरकारी निकायहरू प्रभावकारी देखिएका छैनन् ।
निष्कर्ष
यी कारणहरूले पित पत्रकारिताको समस्या गहिरो बनाएको छ । आर्थिक, राजनीतिक, र सामाजिक संरचनामा सुधार नगरेसम्म पत्रकारिताको निष्पक्षता कायम गर्न गाह्रो हुनेछ ।
“पित पत्रकारिताका प्रभाव: समाज, लोकतन्त्र र पत्रकारितामा गहिरो असर”
नेपालमा पित पत्रकारिताको प्रभाव गहिरो र दीर्घकालीन छ । यसले समाज, लोकतन्त्र, र पत्रकारिताको क्षेत्रलाई विभिन्न तरिकाले असर पुर्याइरहेको छ ।
१. समाजमा भ्रम र विभाजन सिर्जना
सत्यतथ्य सूचना प्राप्त गर्न नसक्दा समाजमा भ्रम फैलिन्छ ।
गलत समाचार वा तोडमोड गरिएको जानकारीले समाजमा अविश्वास र ध्रुवीकरण बढाउँछ ।
२. लोकतन्त्र र पारदर्शितामा नकारात्मक असर
पत्रकारिताले नागरिकलाई सही सूचना दिन नसक्दा लोकतन्त्र कमजोर हुन्छ ।
पारदर्शिताको अभावले शक्तिमा रहेका व्यक्तिहरूले दुरुपयोग गर्न सहज हुन्छ ।
३. विश्वसनीयता गुम्नु
पित पत्रकारिताको कारणले मिडियाको विश्वसनीयता गुम्छ ।
नागरिकले मिडियालाई निष्पक्ष र सत्यता दिने माध्यमको रूपमा हेर्न छाड्छन् ।
४. राजनीतिक दुरुपयोग
मिडियालाई राजनीतिक एजेन्डा प्रवर्द्धन गर्न प्रयोग गर्दा जनताको ध्यान मुख्य मुद्दाहरूबाट हटाइन्छ ।
नीतिगत बहसलाई बेवास्ता गर्दै व्यक्तित्वमाथि मात्र केन्द्रित गरिन्छ ।
५. आर्थिक असमानता र अन्यायको प्रवर्द्धन
ठूला व्यवसायिक घराना र शक्तिशाली व्यक्तिहरूको पक्षमा समाचार प्रस्तुत गर्दा आर्थिक असमानता झन् गहिरो हुन्छ ।
कमजोर वर्गको आवाज दबाइन्छ ।
६. नैतिक पतन
पत्रकारितामा नैतिकता र सत्यताका मान्यताहरू कमजोर हुँदा समाजमा गलत प्रवृत्तिको प्रवर्द्धन हुन्छ ।
व्यक्तिगत स्वार्थमा आधारित समाचारले समाजमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
७. नागरिकको सूचित निर्णय गर्ने क्षमतामा कमी
नागरिकले गलत सूचना पाएपछि उचित निर्णय गर्न सक्दैनन् ।
चुनावजस्ता महत्वपूर्ण प्रक्रियामा गलत सूचनाको आधारमा निर्णय गर्दा दीर्घकालीन क्षति पुग्छ ।
८. क्षमतावान पत्रकारहरूको हतोत्साहन
योग्य र इमानदार पत्रकारहरू पित पत्रकारिताको बढ्दो प्रवृत्तिबाट हतोत्साहित हुन्छन् ।
उनीहरूले यो पेशा छोड्ने वा अन्य विकल्प खोज्ने सम्भावना बढ्छ ।
९. सामाजिक न्यायमा असर
अन्याय र दमनको कुरा उठाउनुको सट्टा पित पत्रकारिताले शक्तिशाली समूहको मात्र पक्षपोषण गर्छ ।
यो प्रवृत्तिले समाजका कमजोर वर्गहरूको अवस्था झन् कठिन बनाउँछ ।
निष्कर्ष
पित पत्रकारिताको प्रभाव केवल मिडिया क्षेत्रमै सीमित छैन; यसले समाजको हरेक तहमा नकारात्मक असर पार्छ । यस्तो प्रवृत्तिलाई रोक्न सचेत नागरिक, सक्षम पत्रकार, र सशक्त कानूनी संरचनाको आवश्यकता छ ।
“पित पत्रकारिता रोक्नका लागि सुधारका उपायहरू”
पित पत्रकारिताको वृद्धि रोक्नका लागि धेरै तहमा सुधार र पहल आवश्यक छ । तल उल्लेखित उपायहरूले यो समस्या समाधान गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ:
१. पत्रकारहरूको आर्थिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु
उचित तलब र सामाजिक सुरक्षा: पत्रकारहरूको पेशागत स्थिरता कायम गर्न मिडिया संस्थाहरूले उचित पारिश्रमिक र सुविधा प्रदान गर्नुपर्छ ।
स्वतन्त्र कोषको स्थापना: स्वतन्त्र पत्रकारितालाई प्रोत्साहन गर्न स्वतन्त्र पत्रकार कोष स्थापना गरी आर्थिक सहयोग प्रदान गर्न सकिन्छ ।
२. पत्रकारिता शिक्षामा सुधार
नैतिकता र पेशागत इमानदारी: पत्रकारिता शिक्षामा सत्यता, निष्पक्षता, र नैतिकताका सिद्धान्तहरूमा जोड दिनुपर्छ ।
तथ्य जाँच तालिम: तथ्य जाँच्ने र स्रोतको सत्यापन गर्ने सीपमा सुधार गर्न पत्रकारहरूलाई नियमित तालिम दिनुपर्छ ।
३. स्वतन्त्र मिडिया संस्थाहरूको स्थापना
राजनीतिक प्रभावमुक्त मिडिया: मिडिया संस्थाहरूलाई राजनीतिक र आर्थिक दबाबबाट मुक्त गर्न स्वतन्त्र संरचना बनाउनुपर्छ ।
साझेदारी र सहकारी मोडेल: मिडिया संस्थाहरूलाई सहकारी मोडेलमा सञ्चालन गरी पारदर्शिता र निष्पक्षता कायम गर्न सकिन्छ ।
४. कानूनी संरचना बलियो बनाउने
मिडिया नियमन: सरकार र नियामक निकायहरूले पित पत्रकारितालाई नियन्त्रण गर्न स्पष्ट नीति लागू गर्नुपर्छ ।
कडा सजाय: गलत समाचार फैलाउने र स्वार्थ प्रेरित सामग्री प्रकाशन गर्ने मिडियामाथि कडा सजाय तोकिनुपर्छ ।
५. सोसल मिडिया र डिजिटल प्लेटफर्मको नियमन
तथ्य जाँच प्लेटफर्म: सोसल मिडियामा फैलिने अफवाह र झूटा समाचार नियन्त्रण गर्न तथ्य जाँच प्रणाली विकास गर्नुपर्छ ।
नागरिक शिक्षाको प्रवर्द्धन: नागरिकहरूलाई सोसल मिडियामा आउने सामग्रीको सत्यता जाँच्ने तरिका सिकाउनुपर्छ ।
६. मिडिया स्वतन्त्रताको संरक्षण
राजनीतिक हस्तक्षेपको रोकथाम: मिडियामाथि राजनीतिक प्रभाव रोक्न कानूनी र सामाजिक संरचना तयार गर्नुपर्छ ।
पारदर्शी स्वामित्व: मिडिया संस्थाहरूको स्वामित्व र सञ्चालन पारदर्शी बनाउनुपर्छ ।
७. समाजमा सचेतना अभिवृद्धि
साक्षरता कार्यक्रम: नागरिकहरूलाई मिडिया साक्षरता प्रदान गरी तथ्य जाँच्न र पित पत्रकारिता चिन्न सक्षम बनाउनुपर्छ ।
सामाजिक बहस: पित पत्रकारिताका प्रभाव र समाधानबारे सामाजिक बहस र संवादलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
८. प्रतिस्पर्धात्मक पत्रकारितालाई प्रोत्साहन
पुरस्कार र सम्मान: इमानदार र निष्पक्ष पत्रकारितालाई सम्मानजनक पुरस्कार प्रदान गर्नुपर्छ ।
अनुदान: गुणस्तरीय पत्रकारिताका लागि अनुदानको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
९. स्वतन्त्र तथ्य-जाँच निकायको स्थापना
मिडियामा प्रकाशित सामग्रीको सत्यता जाँच गर्ने स्वतन्त्र निकाय स्थापना गरी पित पत्रकारिताको नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।
निष्कर्ष
पित पत्रकारिताको समस्या केवल मिडिया क्षेत्रको मात्र नभई समाज र लोकतन्त्रको आधारसँग गाँसिएको छ । यसलाई नियन्त्रण गर्न मिडिया, पत्रकार, सरकार, र समाजको सक्रिय भूमिका अनिवार्य छ । यी उपायहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनले मात्र पित पत्रकारिताको समस्या समाधान गर्न सकिन्छ ।
उपसंहार
पित पत्रकारिता केवल पत्रकारिता क्षेत्रको समस्यामा सीमित छैन, यसले समाजको लोकतान्त्रिक मूल्य, पारदर्शिता, र सामाजिक न्यायमा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ । सत्यतामा आधारित निष्पक्ष पत्रकारिता समाजको सुधार र विकासको माध्यम हो, तर जब पत्रकारिता व्यक्तिगत स्वार्थ, राजनीतिक प्रभाव, वा आर्थिक दबाबबाट निर्देशित हुन्छ, तब यसले समाजमा भ्रम, अन्याय, र असमानता निम्त्याउँछ ।
नेपालमा पित पत्रकारिताका कारणहरू आर्थिक दबाब, राजनीतिक हस्तक्षेप, र सामाजिक चेतनाको कमीबाट गहिरिएको छ । यसलाई रोक्न आर्थिक स्थायित्व, मिडिया शिक्षामा सुधार, कानूनी संरचना बलियो बनाउने, र समाजमा मिडिया साक्षरता बढाउने उपायहरू लागू गर्न आवश्यक छ ।
पित पत्रकारिताको अन्त्यका लागि मिडिया क्षेत्रभित्र सुधार मात्र पर्याप्त छैन; नागरिकहरूको भूमिका, इमानदार पत्रकारहरूको प्रतिबद्धता, र सक्षम कानूनी संयन्त्र आवश्यक छ । मिडियाले सत्य, निष्पक्षता, र समाजको जिम्मेवारीलाई प्राथमिकतामा राखेर काम गरे मात्र पित पत्रकारिताको नकारात्मक प्रभावलाई अन्त्य गर्न सकिन्छ । निष्पक्ष पत्रकारिता नै समृद्ध र सुसंस्कृत समाजको आधार हो । त्यसैले, यो समस्या समाधानका लागि सबै पक्षको जागरूकता र योगदान अपरिहार्य छ ।
![Chisephayu_Logo[1]](https://chisephayu.com/wp-content/uploads/elementor/thumbs/Chisephayu_Logo1-qginm36ai75946gskzwn9g19mu2guq1m13ovbtgdni.webp "Chisephayu_Logo[1]"){kind=logo}
Discussion about this post